Kawa a zdrowie - jak pić kawę, aby była zdrowa?

Dopuszczalne stężenia substancji w kawie.

Skoro w kawie znajdują się substancje, które uważane są za niebezpieczne w dużych ilościach, a jak mawiał Paracelsus:

Cóż jest trucizną? Wszystko jest trucizną i nic nie jest trucizną. Tylko dawka czyni, że dana substancja jest trucizną (łac. Omnia sunt venena, nihil est sine veneno. Sola dosis facit venenum).

Konieczne było określenie ich dopuszczalnych stężeń, które będą dla nas bezpieczne.

Ile ochratoksyny może być w kawach?

Za normami obowiązującymi w Unii Europejskiej, w tym w Polsce, dopuszczalna zawartość OTA napojach kawowych zależy od rodzaju napoju. Kawa ziarnista i kawa mielona posiadają limit 5 µg/kg [1], ale kawa kawie nierówna i dla kawy rozpuszczalnej ten limit jest dwukrotnie powiększony, do 10 µg/kg [1].

Ile akrylamidu może być w kawach?

Normy Unii Europejskiej mówią wprost o limicie 400 µg/kg dla kaw palonych ziarnistych i mielonych [2], i standardowo o powiększonym niemal dwukrotnie limicie dla kaw rozpuszczalnych do 850 µgkg/. A także 500 µg/kg dla substytutów kaw ze zbóż i aż 4000 µg/kg dla substytutów kaw wytworzonych z prażonej cykorii.

Zawartość kofeiny w napojach z kawy

Według amerykańskiego ministerstwem leków i żywności (ang. FDA), możemy bezpiecznie spożywać do 400 mg kofeiny dziennie [3]. Jest to dawka określona dla osoby dorosłej, która ma korzystny wpływ na centralny układ nerwowy, ciśnienie krwi i nie wpłynie negatywnie na stan zdrowia zdrowej osoby dorosłej.

Osobiście uważamy, iż istnieje powolna adaptacja do mg kofeiny, które możemy spożyć i jest to związane z regularnym piciem kawy i przyzwyczajeniem do tego napoju. Jeżeli codziennie będziemy pić do jednej filiżanki kawy, to nasza adaptacja pod kątem spożycia kofeiny raczej się nie zmieni. Ale bariści, pracownicy palarni kaw przyznają się do wypijania dużej zawartości kofeiny z kawy dziennie i nie odczuwają negatywnego wpływu, jak bóle głowy, nudności czy zimne poty. Jednak nie wolno nagle zmieniać liczby kaw dziennie, ponieważ nagły skok ilości spożywanej kofeiny (mg kofeiny), może przynieść nagłe negatywne skutki.

Kofeina to trucizna!

Tak, kofeina to silny alkaloid, dawka kofeiny jaką zawierają owoce kawy, ziarna kawy i liście, a nawet łodygi i korzenie kawowców są trucizną, ale dla wielu owadów i innych szkodników, które mogłyby zaatakować krzewy. To naturalny środek ochrony roślin. Zawartości kofeiny w produktach kawowych sprawiają, że dla człowieka ten alkaloid jest pobudzaczem. Aromatyczna kawa, uwielbiana za jej smak, pobudza do działania setki milionów, jak nie miliardy ludzi na całym świecie i nikogo nie zabija.

Właściwości, a dzienna dawka kofeiny

I nie, nie myślę teraz o kanapce z czekoladowym kremem. Słodki smak w espresso jest spotkaniem kwasowości z delikatną goryczką. To jest ten moment, kiedy aż chcesz powiedzieć, że Twoje espresso jest lekkie w smaku. Pomyślisz pewnie: co ona pisze?! Lekki shot?! Właśnie takiego spotkania Ci życzę!

A ile kofeiny jest w kawie przelewowej?

Ilość kofeiny w kawie znacząco zależy od rytuału parzenia kawy. Delikatna kawa przelewowa ma mniejszą zawartość kofeiny w przeliczeniu na 1 ml. Ale porównując naczynie do naczynia, gdzie dla espresso jest to mała filiżanka, a dla kawy przelewowej kubek - kofeiny mamy zbliżoną ilość, a nawet może się zdarzyć, że kawa z dripa czy ekspresu przelewowego tej kofeiny finalnie dostarczy nam do organizmu więcej.

Co to jest ochratoksyna A?

Ochratoksyna A, w skrócie OTA, to mykotoksyna, czyli substancja szkodliwa dla zdrowia wyprodukowana przez grzyby. W kawie i zbożach najczęściej za obecność OTA odpowiadają grzyby Aspergillus ochraceus lub Pennicilinum verrucosum.

Skąd grzyby w ziarnach kawy?

Grzyby (pleśnie) i ich zarodniki są obecne w powietrzu od miliardów lat, niektóre osiadają, inne lecą dalej, z wiatrem. W momencie, gdy napotkają bardzo przyjazne im środowisko, to zaczynają się namnażać.

Jakie to środowisko? Najlepiej, aby było ciepło, wilgotno, i aby nie było ruchu powietrza. Worki z kawą często mają ciepło, często są pakowane do worków barierowych, które izolują kawę od otoczenia, umożliwiają wymianę powietrza, ale w ograniczonym zakresie, a wilgotność w kawie musi być poniżej 12%, aby kawa była bezpieczna, jeżeli jest większa, lub kawa jest nieustabilizowana, to istnieje znacznie zwiększone ryzyko zapleśnienia.

Grzyby w kawie pojawiają się w wyniku błędów ludzkich w zakresie przygotowania kawy do eksportu, ewentualnie wypadków, jak zalania kontenera wodą morską i znaczącego wzrostu wilgotności lub kondensacji pary wodnej i skraplanie oraz skapywanie jej punktowo tworząc ognisko grzybów.

Obecność grzybów wpływa tak bardzo negatywnie na smak kawy, że nie będziemy chcieli sięgać po te ziarna kawy.

Czym jest Akrylamid?

Akrylamid lub inaczej akryloamid to związek organiczny, ester kwasu akrylowego i jeden z głównych składników reakcji chemicznych do produkcji tworzyw sztucznych. Do 2002 roku istniało przekonanie, że akrylamid nie występuje naturalnie, wtedy odkryto, iż związek ten daje się odnaleźć w produktach spożywczych.

Jest to substancja neurotoksyczna, podejrzewana o działanie kancerogenne dla ludzkiego organizmu, której do dzisiaj nie określono dawek bezpiecznych.Wciąż nie mamy odpowiedzi na pytanie, czy powinniśmy dążyć do ograniczenia tej substancji w diecie w sposób bezpośredni. Ponieważ jedyne badania, jakie istnieją dotyczą wyników zatruć poprzez narażenia na tę substancję w stanie czystym w przemyśle (czystą, stężoną substancją) albo badania powiązane ze spożywaniem w diecie produktów smażonych.

Gdzie występuje akrylamid?

Ponieważ akryloamid powstaje podczas obróbki wysokotemperaturowej w temperaturach, w których zachodzi reakcja Maillarda (zazwyczaj 140-165°C), cukrów prostych (glukozy i/lub fruktozy) z aminokwasami (min. z wolną asparaginą), to powstaje we wszystkich obróbkach cieplnych jak smażenie, pieczenie, grillowanie, prażenie.

W produktach spożywczych, bo te są w obszarze naszego zainteresowania, znajdziemy je:

• w pieczywie, w ciastach - tworzy się podczas brązowienia skórki
• w chipsach i chrupkach ziemniaczanych - powstaje podczas ich smażenia w gorącym tłuszczu
• w kakao, kawie i kawie zbożowej - powstaje podczas prażenia
• w orzechach prażonych, w płatkach śniadaniowych - one również bywają prażone lub wypiekane
• w mięsie - mięso zawiera cukry, więc również podczas grillowania, smażenia i pieczenia.

Polacy najwięcej akrylamidu dostarczają do organizmu w wyniku spożywania pieczywa.

Czy akrylamid w kawie ma wpływ na zdrowie?

Do dziś nie udało się ustalić w badaniach na ludziach, czy akrylamid jest na pewno szkodliwy, większość wniosków wysnuto na podstawie zatruć w zakładach przemysłowych, gdzie dawki podczas jednorazowej ekspozycji były wyższe, niż przeciętnego człowieka przez całe życie.

Podczas badań na zwierzętach stwierdzono, że wysokie dawki akrylamidu miały wpływ na zdrowie i zachowanie się badanych zwierząt i ustalono bezpieczne normy dla każdego typu produktów.

Kawa jest produktem w grupie o średniej zawartości akrylamidu, paradoksalnie najmniej zawiera go pieczywo, mimo, że to ono jest dla nas największym źródłem tej substancji. A najwięcej wszelkiego rodzaju przekąski z ziemniaków frytki, chipsy, chrupki.

Norma dla kawy palonej wynosi 400μg/kg, i uważam, że jest to dawka niska, ponieważ norma dla kawy zbożowej z dodatkiem prażonej cykorii wynosi 8000 μg/kg

Jak ograniczać akrylamid?

O tym, jakie kawy wybierać, aby tego akrylamidu było mniej napiszę w podsumowaniu.

Obecnie jedynie dieta oparta o produkty niepoddawane obróbce cieplnej i gotowane zapewni nam zmniejszoną ilość akrylamidu w diecie, ale nie jego likwidację z diety. Bowiem nawet ziemniaki gotowane zawierają około 40μg/kg akryloamidu. [na podstawie Friedman J.Agric. Food Chem. 2003].

Dzienna dawka kofeiny, czy cztery filiżanki kawy to dużo?

Jeżeli zadajemy takie pytanie, to nie piliśmy wcześniej kawy. Dlatego w takiej sytuacji zacznijmy od jednej kawy dziennie, i obserwujmy swoje samopoczucie, ciśnienie krwi, czy nie występuje u nas nadmierne pobudzenie lub rozdrażnienie. Czy nie pojawił się ból głowy lub uczucie braku koncentracji, przyspieszonej akcji serca. To jedne z objawów przedawkowania kofeiny, w dalszej części opiszę wszystkie znane nam objawy.

Jak oszacować dzienną dawkę kofeiny w naszej diecie? Ile kawy dziennie wypić?

Reakcja na kofeinę zależy od indywidualnej tolerancji, pory dnia, tego, co spożyliśmy, czy pijemy kawę czarną, czy z mlekiem. Bardzo duże znaczenie ma regularne picie kawy, jednak rosnąca tolerancja na właściwości pobudzające nie występuje u wszystkich, a na pewno nie w identycznym tempie.

Są osoby dorosłe, które mimo spożywania wielu kaw dziennie, nadal są podatne na działanie kofeiny, lub długo ją metabolizują i nie powinny jej spożywać późnym popołudniem.

Dlatego jednego człowieka jedna mocna kawa może rozkojarzyć i roztrząść, a u drugiego właściwości pobudzające pojawią się dopiero przy drugim czy nawet trzecim kubku kawy.

Średnia ilość kofeiny w wybranych kawach i innych produktach

Kawa ziarnista - kofeina nie powinna przekraczać 5% suchej masy całych ziaren [12], czyli w każdej paczce 1 kg kawy może być nawet 50g kofeiny. Z 1kg kawy zazwyczaj przygotowujemy około 100 pojedynczych espresso bazując na dozie 10 g kawy mielonej, czyli na każde espresso z kawy kofeinowej, według normy USDa 500mg to kofeina. Warto wspomnieć, że mało znamy kaw o tak dużej zawartości kofeiny. Mogą to być wyjątkowe robusty. Zazwyczaj kofeina stanowi połowę tej ilości w pojedynczym napoju jakim jest espresso.

Kawa bezkofeinowa - kofeina nie powinna przekraczać 0,1% suchej masy całości ziaren [12], czyli kawa bezkofeinowa, aby spełniać te wymogi musi zawierać 50 razy mniej kofeiny. Wnioskiem jest to, iż możemy wypić dziennie 50 razy więcej kaw dziennie z kawy bezkofeinowej. Z poprzednich wyliczeń z opisu kawy regularnej wynika, że kofeina maksymalnie w napoju z pojedynczego espresso stanowi 10mg. Są to dawki maksymalne, zakładające stopień dekofeinizacji 95%, większość kaw bezkofeinowych na rynku stanowi kawa bezkofeinowa, gdzie stopień dekofeinizacji to 99%.

Coca-cola - w tym najbardziej znanym napoju świata zawarta jest kofeina i jej ilość to 9,6 mg na 100 ml napoju. Czyli w 330 ml napoju mamy około 30 mg kofeiny.

Pepsi-cola - Pepsi zawiera podobną ilość kofeiny, około 10,5 mg na każde 100 ml [14]

Napój energetyczny - dla przykładu posłużymy się najbardziej znanym energetykiem świata - Red Bull zawiera 29-30 mg na każde 100 ml napoju [15]. Puszka zazwyczaj zawiera 250 ml napoju, czyli 75mg kofeiny. Ilość podobna do kawy z dripa [14].

Czy są negatywne skutki przekroczenia dziennej dawki kofeiny?

Nadmiar kofeiny w naszym organizmie jest jej przedawkowaniem, u niektórych może się ujawnić już po spożyciu jednej kawy, a u innych przy 400 lub 600 mg kofeiny, wówczas mogą pojawić się działania niepożądane, takie jak:

• Bóle głowy
• Gorączka
• Uczucie zmęczenia
• Poczucie rozdrażnienia
• Roztrzęsienie lub drgawki, a nawet napad padaczki
• Zimne poty
• Problemy z oddychaniem
• Nieregularne tętno
• Nadmierne pobudzenie
• Zwiększenie pragnienia
• Zwiększona potrzeba oddawania moczu
• Nudności i wymioty
• Problemy z zasypianiem, wybudzanie się w nocy

Jak reagować na przedawkowanie kofeiny?

Jeżeli nasze objawy oceniamy jako groźne, to bezwzględnie należy zasięgnąć porady medycznej. W oczekiwaniu na lekarza należy spożywać dużą ilość wody lub izotoniku i nie hamować odruchów organizmu. Nie wolno lekceważyć przedawkowania, kofeina u różnych osób wchłania się inaczej i może się okazać, że to, co czujemy, to nie koniec objawów, a ich początek.

Jak organizm metabolizuje kofeinę?

Za metabolizm kofeiny odpowiada w znacznej mierze nasza wątroba wykorzystując enzymy cytochromu P450, które są odpowiedzialne za ponad 90% klirensu kofeiny (odpowiada za 90% współczynnika oczyszczania organizmu z kofeiny). Enzym odpowiedzialny za metabolizm kofeiny jest kodowany genem CYP1A2.

Zaburzenia metabolizmu kofeiny

Istnieją osoby, które nie posiadają genu CYP1A2 i wtedy ich organizm nie produkuje cytochromu P450, łatwo oszacować, iż u takich osób kofeina rozkłada się 10 razy dłużej, ale też ich reakcja na kofeinę będzie bardzo wzmożona.

Jak działa kofeina?

Kofeina w naszym organizmie jest szybko metabolizowana do trzech metabolitów: paraksantyny (około 80% objętości), teobrominy (około 10%) i teofiliny (około 4%) [15].

Działanie każdego metabolitu jest inne, i tak działanie:

• paraksantyny to pobudzanie, ponieważ jest stymulantem podobnie jak kofeina,
• teobrominy to wybudzanie i uniemożliwianie zasypiania, ponieważ główne reakcje na teobrominę w organizmie to poszerzanie żył i powodowanie uczucia pobudzenia organizmu (podnosi poziom kortyzolu i blokuje nawet do 50% receptorów adenozyny, która powoduje senność),
• teofiliny to zwiotcznie mięśni gładkich (mięśnie gładkie są obecne między innymi w jelitach i nie mamy nad nimi kontroli), więc może przyspieszać przemianę materii.

Jakie są zalety kofeiny?

Pobudza nas oraz poprawia nastrój, koncentrację i refleks, dzieje się to poprzez zmuszenie organizmu do zwiększenia wydzielania adrenaliny, dopaminy i serotoniny.

Przyspiesza metabolizm i ułatwia odchudzanie, w tym utratę niebezpiecznego tłuszczu trzewnego

Zwiększa wydatkowanie energii na termogenezę i podnosi temperaturę skóry, a tym samym spala zapasy energii (np. zmagazynowane w tkance tłuszczowej)

Jest łączona z obniżaniem ryzyka zachorowania na choroby Alzheimera i Parkinsona

Rodzaj kawy ziarnistej

W świecie kawowym egzystują dwie główne rodziny kawy i są to: Robusta a właściwie Canephora, znana z dużej zawartości kofeiny i Arabika, znana z mniejszej jej ilości. Spośród tych dwóch rodzin występują różne odmiany botaniczne i posiadają one różne poziomy kofeiny.

Ziarna kawy tych dwóch rodzin kawy posiadają różne poziomy kofeiny, robusta, a właściwie Canephora, zawiera jej znacznie więcej niż Arabica. Tak że włoskie cappuccino przygotowane z robusty może mieć nawet 3 razy więcej kofeiny, niż przygotowane w Polsce z Arabiki.

Jeżeli szczególnie interesuje się ten temat, to w osobnym artykule pod tytułem Ile kofeiny ma kawa?, Aleksandra opisała wszystkie rodzaje kaw bardzo szczegółowo

OK, to jak pić kawy, aby były lepsze dla zdrowia?

Dodatki

Jeżeli dbamy o ilość przyjmowanych kalorii, to lepszym rozwiązaniem będzie dla nas wybór małej czarnej, czy to espresso, mokki (kawy z kawiarki), americano, kawy z french pressu, czy alternatywnie parzonej w dripie lub aeropressie.

Dodając do kawy mleka rozwadniamy napój oraz wzbogacamy go o dodatkowe tłuszcze i białko. Kofeina rozpuszcza się w wodzie i w tej formie jest wchłaniana przez organizm. Spożycie kawy z mlekiem, szczególnie jego dużą ilością może mieć wpływ na wchłanianie kofeiny i zdają się to potwierdzać osoby, z którymi na ten temat rozmawiamy, ale bardzo ważne jest to, że nie mamy na to żadnych badań. Dlatego należy obserwować swoje reakcje po kofeinowym naparze z dodatkiem mleka i bez.

Poranki

Określiliśmy już, że działaniem kofeiny jest to, że kortyzol blokuje działanie adenozyny, a dzięki temu jesteśmy pobudzeni. Według artykułu o kortyzolu z uniwersyteckiego szpitala w Rochester [10] naturalny poziom kortyzolu we krwi zaczyna naturalnie podnosić się około 30 minut przed pobudką, aby nas przebudzić i rośnie jeszcze 2 godziny od przebudzenia, później powoli zaczyna się jego spadek, i tak 12-14 godzin po przebudzeniu jego poziom może być od 3 do 7 razy niższy. Czy jest zatem sens rozpoczynać dzień od kawy? Według wyników badań nie i doskonały wybór to będzie przyjęcie kofeiny najwcześniej dwie godziny po przebudzeniu.

Wieczory i popołudnia

Niezależnie od tego, czy kofeina pochodzi z kawy, czy herbaty, lub jej źródłem są napoje energetyczne, nie powinniśmy dostarczać do organizmu kofeiny przed snem. A w przypadku osób podatnych na jej działanie lub długo ją metabolizujących, ostatnią kawę wypij maksymalnie 8 godzin przed snem, nie później.

Czy kawa rozpuszczalna jest zła?

Biorąc pod uwagę smak, nie spotkaliśmy jeszcze dobrej kawy rozpuszczalnej. Z jednej strony jest to spowodowane procesem, ten rodzaj kawy jest zaparzany, a później jest z niego usuwana woda. Dlatego kawy instant potrafią smakować jak espresso pozostawione na weekend na biurku. Z drugiej strony do stworzenia tego typu kawy idealnie nadają się ziarna z dużą ilością defektów, ponieważ klient nie widzi ziaren kawy, a gotowy proszek.

Według artykułu ,,Jak dużo jest akrylamidu w kawie”, w portalu Medical News Today [8], biorąc pod uwagę zawartość akrylamidu, kawa rozpuszczalna zawiera go równo dwa razy więcej ( 358 mcg/kg) w porównaniu do palonej kawy ziarnistej (179mcg/kg), warto wspomnieć, że kawa rozpuszczalna też jest wcześniej palona.

Za rozporządzeniem Komisji Europejskiej, ustalającej najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych [1], dopuszczalny poziom mikotoksyn również jest dwukrotnie wyższy (10 μg/kg), niż dla ziarnistej palonej kawy (5 μg/kg).

Dobra kawa ziarnista – Jaka powinna być?

Biorąc pod uwagę zawartość akryloamidu:

• proces palenia ma znaczący wpływ na ilość akryloamidu, kawa powinna być palona tak szybko, jak to możliwe - tak prażone są kawy do ekspresów przelewowych i zaparzania alternatywnego

• ale nie masz się co obawiać u nas kaw do espresso - je również palimy w niższych temperaturach niż kawy przemysłowe

Pod kątem zawartości/ilości mykotoksyn:

• ak najkrócej przechowywana jako surowe ziarno - jak najświeższa pod kątem daty zbiorów

• możliwie najwyższej jakości, bo słabej jakości kawy, źle przechowywane można wyczuć w smaku

Pod kątem zawartości kofeiny:

• Według własnych upodobań, które powinny być determinowane przez nasze samopoczucie po spożyciu kawy
• W sytuacji, gdy nasza odporność na kofeinę jest wysoka, to możemy wybierać espresso z robusty, ale też możemy wypijać kilka kaw dziennie z arabiki w postaci espresso i przelewów, zawartość kofeiny jest dla nas wtedy drugorzędnym wyznacznikiem, chyba, że potrzebujemy kofeiny, aby się obudzić.

• Jeżeli Twoja tolerancja na kofeinę jest średnia, to polecamy Ci przede wszystkim kawę przelewową z Arabiki i espresso, ale tylko ze 100% Arabiki, możemy też rozważyć popijanie (a nie wypijanie na hejnał) kawy z dodatkiem mleka, co dodatkowo rozwodni napój i delikatnie wydłuży wchłanianie kofeiny do organizmu. Polecamy Ci kawy przelewowe i parzone w sposób alternatywny, ale tylko, gdy są popijane, a nie wypijane na jeden raz. Zawartość kofeiny jest w nich całkiem wysoka, ale w większej objętościowo ilości naparu, więc możesz dawkować podawanie kofeiny do organizmu właśnie poprzez swobodne, spokojne popijanie kawy w trakcie dnia. Ułatwiają to termosy i serwery długo utrzymujące ciepło.

• Jeśli jesteśmy bardzo wrażliwi na kofeinę, możemy zdecydować się na kawę bezkofeinową lub poszukać odmiany, gdzie zawartość kofeiny jest niska, na przykład Laurina. Arabika Lauryna zawiera 50% mg kofeiny w stosunku do innych ziaren pochodzących z tego samego kraju. Takiej kawy dziennie można wybić już 2 razy więcej i nadal odczuwać pozytywny wpływ kofeiny na umysł i ciało. Kawy bezkofeinowe to rodzaj kaw, gdzie w dodatkowym procesie obróbki kawy, który mógł zostać zastosowany jeszcze w kraju, skąd kawę eksportowano, jak i po zaimportowaniu już kawy np. do Europy. Tak kawa musi mieć usunięte co najmniej 99% kofeiny. Przy takim stopniu dekofeinizacji, nie ma ograniczenia liczby kaw, które możemy wypić.

[1] ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r. ustalające najwyższe dopuszczalne poziomy niektórych zanieczyszczeń w środkach spożywczych: LINK [Dostęp 23.09.2023]

[2] Normy Unii Europejskiej w zakresie akrylamidu (akryloamidu): LINK

[3] Bezpieczna dzienna dawka kofeiny według FDA, liczba mg kofeiny, jaką możemy spożyć dziennie: LINK [Dostęp 17.09.2023]

[4] Increase from low to moderate, but not high, caffeinated coffee consumption is associated with favorable changes in body fat LINK [Dostęp 19.09.2023]

[5] Coffee induced thermogenesis and skin temperature LINK [Dostęp 19.09.2023]

[6] LINK [Dostęp 23.09.2023]

[7] LINK

[8] LINK [Dostęp 23.09.2023]

[9] Friedman, M. (2003) Chemistry, biochemistry, and safety of acrylamide. A review. Journal of Agricultural and Food ChemistryLINK[Dostęp 18.09.2023]

[10] Centrum medyczne uniwersytetu w Rochester, encyklopedia, hasło Kortyzol (ang. Cortisol) LINK [Dostęp 24.09.2023]

[11] Stress hormones in psychophysiological research: Emotional, behavioral, and cognitive implications. William R Lovallo, Noha H Farag, Andrea S Vincent, Terrie L Thomas, Michael F Wilson

[12] Kawa - definicja produktu i wymagania według USDA LINK [Dostęp 01.10.2023]

[13] Zawartość kofeiny w napoju klasycznym Coca Cola LINK [Dostęp 01.10.2023]

[14] Zawartość kofeiny w wybranych napojach LINK[Dostęp 01.10.2023]

[15] Charakterystyka napoju energetycznego Red Bull LINK [Dostęp 01.10.2023]

[16] Metabolizm kofeiny LINK [Dostęp 25.12.2023]